Obowiązki informacyjne dotyczące żywności skierowane w stronę konsumentów, to poza przepisami ogólnymi dotyczącymi znakowania żywności, w większości przypadków przepisy szczególne zawierają dodatkowe regulacje. Jeżeli zatem uznamy, że żywnością funkcjonalną jest żywność wzbogacana, to w przypadku żywności wzbogacanej witaminami i innymi substancjami przepisy rozporządzenia unijnego (mającego bezpośrednie zastosowanie w każdym państwie członkowskim, również w Polsce) zakazują co do zasady zamieszczania na etykiecie, w prezentacji czy reklamie żywności, do której dodano witaminy i składniki mineralne, jakichkolwiek wskazówek, które by twierdziły lub sugerowały, że zróżnicowana i zbilansowana dieta nie jest w stanie dostarczyć odpowiednich ilości substancji odżywczych. Wprowadzają też szczegółowy przepis (obok ogólnego zakazu wprowadzania konsumentów w błąd występującego również w przepisach ogólnych) zakazujący wprowadzania konsumentów w błąd przy etykietowaniu, prezentacji i reklamie żywności z dodatkiem witamin i składników mineralnych lub podawania nieprawdy co do wartości odżywczej, jaką żywność może posiadać na skutek dodania tych składników odżywczych.

Etykietowanie i znakowanie
    Warto zwrócić uwagę, że etykietowanie produktów z dodatkiem witamin i składników mineralnych może zawierać informacje o takim dodatku, o ile jest to zgodne z wymogami określonymi w rozporządzeniu (WE) nr 1924/2006 w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności (tzn. że oświadczenie, iż środek spożywczy jest źródłem witamin lub składników mineralnych i jakiekolwiek oświadczenie, które może mieć taki sam sens dla konsumenta, może być stosowane tylko wówczas, gdy produkt zawiera co najmniej znaczącą ilość, zdefiniowaną w załączniku do Dyrektywy 90/496/EWG lub ilość przewidzianą w odstępstwach przyznanych zgodnie z art. 6 rozporządzenia (WE) nr 1925/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie dodawania do żywności witamin i składników mineralnych oraz niektórych innych substancji – czyli co najmniej 15% RDA (zalecanego dziennego spożycia) w 100 g lub 100 ml środka spożywczego).
    Szczególną regulację, w tym dotyczącą znakowania produktów (a zatem informowania konsumentów), mają również środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego (są to m.in. dietetyczne środki spożywcze, żywność stosowana w dietach o ograniczonej zawartości energii w celu redukcji masy ciała, preparaty dla niemowląt, preparaty dla sportowców).

Produkty spożywane najchętniej w określonych porach – śniadanie.

Oświadczenia żywieniowe i zdrowotne
    Bardzo istotną regulacją z punktu widzenia konsumentów (w tym konsumentów żywności określanej mianem żywności funkcjonalnej) jest rozporządzenie nr 1924/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności.
    Ujednoliciło ono zasady stosowania oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych, określając m.in. wartości progowe zawartości dla poszczególnych składników, które uprawniają producentów do posługiwania się określonymi oświadczeniami żywieniowymi typu „o obniżonej zawartości [nazwa składnika odżywczego], „źródło [nazwa witaminy/witamin] lub [nazwa składnika mineralnego/ składników mineralnych”] czy „wysoka zawartość błonnika pokarmowego” itp.
    Rozporządzenie to reguluje także zasady stosowania oświadczeń zdrowotnych, czyli takich twierdzeń, które sugerują lub dają do zrozumienia, że istnieje związek pomiędzy kategorią żywności, daną żywnością lub jednym z jej składników a zdrowiem. Oświadczenia zdrowotne można wyodrębnić w trzy typy: dotyczące funkcji fizjologicznej, dotyczące wzmocnienia funkcji fizjologicznej oraz dotyczące zmniejszenia ryzyka choroby.
    Oświadczeniem żywieniowym jest każde oświadczenie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że dana żywność ma szczególne właściwości odżywcze ze względu na: (i) energię (wartość kaloryczną), której dostarcza bądź dostarcza w zmniejszonej lub zwiększonej ilości, lub nie dostarcza; (ii) substancje odżywcze lub inne substancje, które zawiera bądź które zawiera w zmniejszonej, lub zwiększonej ilości, lub których nie zawiera.

Produkty spożywane najchętniej w określonych porach – obiad.

Nowa żywność
    W kontekście pojęcia żywności funkcjonalnej istotne znaczenie może też mieć tzw. nowa żywność. Nową żywnością są nowa żywność i nowe składniki żywności, które nie były stosowane w znacznym stopniu w żywieniu ludzi w krajach UE przed 15 maja 1997 r. Problematyka ta jest uregulowana w rozporządzeniu (WE) nr 258/97 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 stycznia 1997 r. dotyczącego nowej żywności i nowych składników żywności.

Wartość odżywcza
    W zakresie obowiązków informacyjnych producentów w kontekście żywności funkcjonalnej znaczenie ma naszym zdaniem m.in. znakowanie wartością odżywczą. Obecnie obowiązujące przepisy ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia regulują kwestię znakowania wartością odżywczą w następujący sposób: wymagają podawania takiej informacji jedynie w oznakowaniu środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego, a w odniesieniu do środków spożywczych powszechnie spożywanych tylko wtedy, gdy w oznakowaniu, prezentacji albo reklamie tego środka jest podawane oświadczenie żywieniowe (definicja tego oświadczenia podana jest powyżej). Poza tym na ten moment znakowanie środków spożywczych wartością odżywczą jest dobrowolne. Zmieni się to dopiero z dniem 13 grudnia 2016 r. – od tej daty będzie miał zastosowanie przepis rozporządzenia nr 1169/20111, który zakłada, że podawanie na etykiecie informacji o wartości odżywczej będzie od tej daty obowiązkowe. Rozporządzenie to wchodzi w życie 12 grudnia 2012 r., jednak będzie stosowane od 13 grudnia 2014 r., z wyjątkiem m.in. przytoczonego wyżej przepisu o znakowaniu wartością odżywczą, który będzie stosowany od późniejszej daty.
    Zgodnie z tym rozporządzeniem obowiązkowe znakowanie wartością odżywczą dotyczyć będzie informacji o następujących elementach wartości odżywczej: wartość energetyczna oraz ilość tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, węglowodanów, cukrów, białka oraz soli. Dane te co do zasady mają być podawane w formie tabeli z wyrównanymi liczbami, co znacznie ułatwi konsumentom odbiór takiej informacji. Dopiero, jeżeli nie ma miejsca na tabelę (np. z powodu powierzchni opakowania), informacja może zostać zaprezentowana w formacie liniowym. Wartość energetyczna i ilość składników może być podana jako wartość procentowa referencyjnych wartości spożycia. Natomiast, jeżeli etykieta będzie podawała informację o witaminach i składnikach mineralnych znajdujących się w produkcie, musi być ona podana jako wartość procentowa referencyjnych wartości spożycia.

Produkty spożywane najchętniej w określonych porach – kolacja.

Uporządkowane informacje
    Ogólnie, odnosząc się do nowego rozporządzenia, warto wskazać, że zmierza ono w kierunku jeszcze większej niż w dotychczasowych przepisach ochrony konsumentów m.in. poprzez podawanie im rzetelnych i uporządkowanych (zgodnie z zaleceniami określonymi w przepisach nowego rozporządzenia) informacji. Rozporządzenie to zastąpi m.in.:
Dyrektywę 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 marca 2000 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstwa państw członkowskich w zakresie etykietowania, prezentacji i reklamy środków spożywczych, Dyrektywę Rady 90/496/WE z dnia 24 września 1990 r. w sprawie oznaczania wartości odżywczej środków spożywczych.
    Poza ujednoliceniem przepisów dotyczących znakowania żywności (co wynika z samego faktu, że jest to rozporządzenie, które będzie obowiązywało wprost we wszystkich państwach członkowskich, tj. bez konieczności jego dodatkowej implementacji do regulacji krajowych), założeniem ustawodawcy unijnego jest także, aby obowiązkowe podawanie informacji o wartości odżywczej na opakowaniu wspierało działania dotyczące żywienia, będące elementem polityki zdrowia publicznego. Podawanie tej informacji może obejmować prezentację zaleceń naukowych z zakresu edukacji żywieniowej społeczeństwa i wspierać podejmowanie świadomych wyborów co do nabywanej żywności. Jest to zatem duży krok w kierunku ochrony konsumentów poprzez przekazywanie im większego zakresu obligatoryjnych informacji o produkcie. Rozwiązanie to jednocześnie stanowi nowe zobowiązanie dla producentów, którzy taki obowiązek będą musieli wdrożyć na opakowaniach swoich produktów, jednak z uwagi na długi okres przejściowy mają na to wiele czasu. Dodatkowo, żywność wprowadzona na rynek przed 13 grudnia 2016 r., a niezawierająca obligatoryjnego znakowania wartością odżywczą, będzie mogła nadal pozostawać w obrocie aż do wyczerpania zapasów. Zatem, konsumenci jeszcze trochę poczekają na te informacje na etykietach, chyba że producenci będą je zamieszczać dobrowolnie, co już wielu z nich robi.

Pod nadzorem
    Żywność funkcjonalna wprowadzona na rynek, tak jak każda inna żywność, podlega kontroli, w tym m.in. kontroli sprawowanej przez inspekcję sanitarną. 
    Zgodnie z art. 29 ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, producent lub inny podmiot, który wprowadza lub ma zamiar wprowadzić na polski rynek niektóre grupy produktów żywnościowych (w tym te, do których zostały dodane niektóre witaminy, składniki mineralne lub inne substancje), a także większość grup środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego, musi powiadomić o tym Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS). Nie jest to rejestracja i nie kończy się decyzją dopuszczającą produkt, ale powiadomienie w celu monitorowania przez GIS takich produktów na rynku. GIS może na podstawie powiadomienia przeprowadzić postępowanie wyjaśniające, które służy m.in. wyjaśnieniu czy produkt objęty powiadomieniem, ze względu na jego skład, właściwości składników oraz przeznaczenie, jest takim środkiem spożywczym, jak zaklasyfikował go producent (czy inny podmiot wprowadzający produkt do obrotu.) Jak wygląda rozkład produktów funkcjonalnych w codziennym menu Polaków?

Produkty spożywane najchętniej pomiędzy posiłkami.

... na śniadanie
    Wśród osób kupujących przynajmniej od czasu do czasu jakieś produkty z kategorii żywności funkcjonalnej, pytaliśmy o ich konsumpcję w trakcie typowego dnia. Prawie połowa Polaków (45%) na pierwszy posiłek w ciągu dnia wybiera płatki śniadaniowe i musli. 39% badanych spożywa na śniadanie margaryny i miksy do smarowania pieczywa, a 29% jada jogurty. Co czwarta osoba (25%) preferuje pieczywo chrupkie i wafle. Niemal co czwarty badany (23%) pije do śniadania herbatki owocowe, ziołowe i mieszanki ziół, a podobny odsetek (22%) je niskotłuszczowe i wzbogacane sery, serki i kefiry. Prawie 1/5 Polaków (19%) pije do śniadania soki, nektary i napoje owocowe multiwitaminowe.

... na obiad
    Badanie pokazuje, że 47% Polaków do przygotowania obiadów stosuje oleje roślinne. 1/5 Polaków (21%) pije do obiadu soki, nektary i napoje owocowe multiwitaminowe. 16% badanych na obiad jako dodatek do obiadu wykorzystuje majonezy i sosy funkcjonalne.

... na kolację
    Blisko 40% Polaków (38%) spożywa do kolacji margaryny i miksy do smarowania pieczywa. Ponad ¼ Polaków wybiera na kolację pieczywo chrupkie i wafle (26%) oraz jogurty (np. zawierające dodatkowe żywe kultury bakterii oraz probiotyczne). Blisko 21% osób pije do kolacji herbatki owocowe, ziołowe i mieszanki ziół, a podobny odsetek (21%) na kolację stosuje jako dodatki majonezy i sosy funkcjonalne. Prawie co piąty Polak preferuje niskotłuszczowe i wzbogacane sery, serki i kefiry (19%) oraz soki, nektary i napoje owocowe multiwitaminowe (18%).

... i pomiędzy posiłkami
    Najpopularniejsze produkty spożywane przez Polaków pomiędzy posiłkami to soki, nektary i napoje owocowe multiwitaminowe (57%). Niemal połowa badanych osób spożywa jogurty (48%) lub czekolady (46%). Co trzeci badany (35%) pije między posiłkami herbatki owocowe, ziołowe i mieszanki ziół, a co czwarty (24%) – napoje energetyzujące i izotoniczne. Prawie 1/5 osób (19%) przegryza pieczywem chrupkim i waflami.

 

* * *

    Polacy nie wiedzą, czym jest żywność funkcjonalna, ale intuicyjnie trafnie rozpoznają to pojęcie. Produkty funkcjonalne są także coraz częściej obecne na naszym stole. Wydaje się zatem wskazane prowadzenie działań edukacyjnych dotyczących nie tylko samych produktów, ale całej kategorii. Ważne w tym kontekście będzie odróżnienie produktów wzbogaconych od funkcjonalnych. W obliczu braku modelowych rozwiązań prawnych i systemowych regulujących tę branżę trudno będzie osiągnąć konsensus. Jednak producenci żywności funkcjonalnej, chcąc w istotny sposób odróżnić się od konkurencji, ale także uzasadnić niejednokrotnie wyższą cenę swoich produktów, w komunikacji powinni podkreślać rzetelną informację o ich wartościach zdrowotnych. Dodatkowo, warto takie działania umieścić w szerszym kontekście dotyczącym np. bezpieczeństwa żywności.
    Pojęcie żywności funkcjonalnej nie jest szeroko znane wśród Polaków, zetknął się z nim tylko co 10. mieszkaniec naszego kraju. Znajomość tego pojęcia jest szczególnie niska wśród osób najmłodszych (15-18 lat) i wśród mieszkańców wsi. O żywności funkcjonalnej znacznie częściej niż ogół społeczeństwa słyszały osoby z wyższym wykształceniem, mieszkańcy największych miast i pracownicy umysłowi wyższego szczebla. O ile znajomość samego pojęcia jest na niskim poziomie, to połowa Polaków intuicyjnie dobrze rozpoznaje jego znaczenie – jako nazwy dla produktów wzbogaconych o dodatkowe substancje korzystnie wpływające na organizm. Szczególnie dobrze z prawidłowym rozpoznaniem znaczenia pojęcia radzą sobie osoby młode (15-24 lata), uczniowie i studenci oraz osoby o zarobkach przekraczających 3000 PLN miesięcznie. Należy jednak pamiętać, że ponad 1/3 respondentów uznała, że nazwa ta odnosi się do produktów smacznych, które można łatwo przygotować.
    O ile sam termin jest dla wielu osób mylący, to znaczny odsetek Polaków spożywa produkty z tej kategorii na co dzień, zwłaszcza jogurty (70%), soki (66%) i płatki śniadaniowe (53%). Te wyniki nie są zaskakujące w kontekście deklarowanych postaw dotyczących zdrowego trybu życia – 3/4 populacji stara się zdrowo odżywiać, a 7 na 10 Polaków zwraca uwagę na skład i jakość kupowanych produktów spożywczych. Niemal 2/3 jest skłonna zapłacić nieraz dużo więcej za produkt spożywczy dobrej jakości, zaś ponad połowa (57%) dba o kondycję fizyczną. Należy przy tym wziąć pod uwagę, że osoby najmłodsze (15-18 lat) częściej niż osoby w wieku 18-50 lat dbają o tężyznę fizyczną, zaś osoby w wieku 25-50 lat częściej skłonne są zwracać uwagę na jakość produktów, zdrowe odżywianie i skłonne są wydać więcej na wysokiej jakości produkty spożywcze. Większą uwagę kwestiom związanym z dobrym odżywianiem poświęcają także osoby ze średnim i wyższym wykształceniem oraz osoby pracujące, a zwłaszcza pracownicy umysłowi wyższego szczebla. Jeśli bierzemy pod uwagę podział na płeć, kobiety w większym stopniu niż mężczyźni starają się dobrze odżywiać, zaś mężczyźni częściej dbają o formę fizyczną i są gotowi zapłacić więcej za produkt dobrej jakości. Powyższe informacje związane z demografią oraz z preferowanymi źródłami informacji o żywności funkcjonalnej należy wziąć pod uwagę przy ewentualnym planowaniu kampanii edukacyjnych i innych. W szczególności należy mieć na uwadze, że połowa polskich internautów chciałaby czerpać informacje o produktach tego rodzaju właśnie z sieci, a ponad połowa (56%) z opakowania produktu.

Źródła informacji uwzględniane w dalszej kolejności to: lekarz/dietetyk oraz gazety.

1 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004.

Autor: Małgorzata Siewierska, Senior PR Consultant On Board PR Ecco Network, Renata Patoka, Adwokat, kancelaria Wierzbowski Eversheds

Artykuł został opublikowany w magazynie "Agro Przemysł" nr 2/2012

Źródło fot.: www.sxc.hu