Kolejnym ważnym czynnikiem jest zmieniająca się struktura rynku pracy na terenach wiejskich. Wraz z modernizacją rolnictwa i spadkiem liczby małych gospodarstw rolnych tradycyjne źródła zatrudnienia zanikają, a nowe miejsca pracy w sektorach pozarolniczych są ograniczone. Wiele osób, które pozostają na wsi, nie ma wystarczających możliwości znalezienia pracy w swoim regionie, a dostępność ofert jest często niewystarczająca. Według danych Departamentu Rynku Pracy Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w pierwszym kwartale br. jedynie 0,8% ofert pracy wpływających do urzędów pracy dotyczyło pracy dla grupy scharakteryzowanej jako rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy.  

Należy także podkreślić problem niskiej mobilności zawodowej, który jest szczególnie widoczny na terenach wiejskich. Mieszkańcy często nie mają możliwości zmiany miejsca zamieszkania w poszukiwaniu pracy, a brak transportu publicznego czy wysokie koszty dojazdu do miast stanowią dużą barierę w poszukiwaniach zatrudnienia. Jak podaje UNICEF, przeszło co trzeci młody mieszkaniec terenów wiejskich zgłasza, że w miejscu zamieszkania dostęp do transportu zbiorowego jest ograniczony (37%).  Z kolei w raporcie MROW czytamy, że dostępu do transportu publicznego nie mają mieszkańcy 10,5 tys. sołectw w Polsce, a to oznacza, że co czwarte sołectwo jest wykluczone transportowo . 

Ostatecznie, brak inwestycji w infrastrukturę i rozwój nowych miejsc pracy, szczególnie w obszarach takich jak nowe technologie, rolnictwo precyzyjne czy turystyka, prowadzi do stagnacji na rynku pracy na wsi. Bez tworzenia atrakcyjnych warunków dla przedsiębiorczości i lokalnych inwestycji, osoby bezrobotne pozostają wciąż w trudnej sytuacji.

– Problem długotrwałego bezrobocia na polskiej wsi pozostaje jednym z kluczowych wyzwań społeczno-ekonomicznych. Długotrwałe bezrobocie nie tylko prowadzi do marginalizacji ekonomicznej, ale także przyczynia się do problemów społecznych, takich jak emigracja młodych ludzi, depopulacja wsi czy narastająca frustracja wśród mieszkańców. Eksperci zauważają, że konieczne jest stworzenie kompleksowych programów wsparcia, które będą obejmować nie tylko szkolenia zawodowe, ale również tworzenie nowych miejsc pracy i inwestycje w rozwój lokalnej przedsiębiorczości – przekonuje dr Łukasz Komorowski z Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk.

Niski przyrost naturalny

Spadek dzietności na terenach wiejskich dodatkowo przyśpiesza procesy demograficzne. Współczesne rodziny na wsiach są coraz mniejsze – to wyraźny kontrast wobec tradycyjnych wielopokoleniowych gospodarstw z przeszłości. Mniejsza liczba dzieci w rodzinach wiejskich oznacza ograniczoną liczbę młodych osób, które w przyszłości mogłyby przejąć rodzinne gospodarstwa czy aktywnie uczestniczyć w życiu lokalnych społeczności. Wskaźnik reprodukcji brutto wyniósł w 2023 roku na terenach wiejskich 0,603. Ostatnim rokiem, w którym wskaźnik był na poziomie ponad 1, był rok 1994 rok – wtedy wyniósł 1,096. Wartości te oznaczają, że wiejskie społeczności nie zapewniają zastępowalności pokoleń. Zrozumienie przyczyn tego zjawiska jest kluczowe dla opracowania strategii jego przeciwdziałania.

Zmieniające się realia życia na terenach wiejskich odzwierciedlają szeroko zakrojone procesy społeczno-ekonomiczne, które nie tylko modyfikują tradycyjne wzorce rodziny, ale także redefiniują priorytety i aspiracje mieszkańców wsi. Dane wskazujące na drastyczny spadek dzietności w ostatnich dekadach wywołują pytanie o to, jakie mechanizmy stoją za tym zjawiskiem?

Wieloletni model wielopokoleniowej rodziny wiejskiej, gdzie dzieci były zarówno radością, jak i siłą roboczą wspierającą gospodarstwo, traci na znaczeniu. Dziś coraz więcej młodych rodzin na wsi, inspirowanych miejskimi wzorcami, dąży do poprawy jakości życia. Dodatkowo profesjonalizacja rolnictwa sprawia, że dzieci nie stanowią coraz częściej realnej pomocy w prowadzeniu gospodarstwa. Ta zmiana widoczna jest w aspiracjach młodzieży z terenów wiejskich, która coraz częściej zdobywa wykształcenie wyższe, umożliwiające im podjęcie pracy poza rolnictwem, a także stawia na samorealizację zawodową i większą niezależność finansową, co prowadzi do opóźnienia decyzji o posiadaniu dzieci lub wyboru mniejszej liczby potomstwa.

Na pierwszy plan wysuwa się jakość życia, a nie liczba członków rodziny. Rodzice inwestują w rozwój dzieci – edukację, dodatkowe zajęcia czy dostęp do lepszej infrastruktury. Każde z tych działań zwiększa koszty utrzymania, a jednocześnie ogranicza przestrzeń na myślenie o wielodzietności.

Co się stanie, jeśli młodzież opuści wieś?

Eksperci fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej wskazują na kilka negatywnych konsekwencji dla społeczności wiejskich związanych z migracją młodzieży do miast.

Pierwszym skutkiem migracji młodzieży ze wsi jest spadek potencjału demograficznego tych terenów. Wyjazdy młodych ludzi powodują starzenie się lokalnej społeczności, co w dłuższej perspektywie prowadzi do problemów, takich jak brak siły roboczej w rolnictwie i w innych branżach związanych z wsią. Starzejące się społeczeństwo oznacza również większe obciążenie dla lokalnych usług, takich jak opieka zdrowotna czy pomoc społeczna.

Kolejnym problemem jest utrata kreatywności i przedsiębiorczości młodego pokolenia, które mogłoby przyczynić się do modernizacji wsi. Osoby młode są często lepiej wykształcone, otwarte na innowacje i bardziej skłonne do podejmowania ryzyka. Ich wyjazd oznacza brak liderów, którzy mogliby inicjować rozwój lokalny, np. poprzez tworzenie nowych przedsiębiorstw, wprowadzanie nowoczesnych technologii w rolnictwie czy organizowanie wydarzeń kulturalnych.

Ponadto migracja młodzieży prowadzi do osłabienia więzi społecznych i tradycji, które są integralną częścią życia na wsi. Mniejsza liczba młodych ludzi oznacza mniej uczestników w lokalnych wydarzeniach, takich jak dożynki czy święta kościelne. Zanikają tradycyjne formy życia społecznego, co sprawia, że wsie stają się mniej atrakcyjne również dla osób, które mogłyby się tam osiedlić.

– Aby przeciwdziałać negatywnym skutkom migracji, konieczne jest wspieranie rozwoju obszarów wiejskich, np. poprzez tworzenie nowych miejsc pracy, modernizację infrastruktury oraz inwestowanie w edukację lokalną. Dzięki temu młodzież będzie miała większą motywację, aby pozostać na wsi i przyczyniać się do jej rozwoju – dodaje Krzysztof Podhajski.

Unia Europejska na ratunek rolnictwu

Kryzys demograficzny na polskiej wsi to problem wielowymiarowy, który wymaga kompleksowego podejścia. Niezbędne są działania na poziomie lokalnym i ogólnokrajowym, które będą wspierać rozwój rolnictwa, zwiększać dostępność edukacji i miejsc pracy oraz promować wieś jako miejsce atrakcyjne do życia i pracy. Unia Europejska dostrzega na swoim terenie gospodarcze znaczenie obszarów wiejskich, dlatego podejmowane są działania mające na celu rewitalizację i wzmocnienie pozycji tych obszarów.  

Odpowiedzią na kryzysy terenów wiejskich, w tym na ten związany z wyludnieniem, jest Pakt na Rzecz Obszarów Wiejskich zainicjowany przez Komisję Europejską w 2021 roku. Celem paktu jest wzmocnienie reprezentacji obszarów wiejskich, wspieranie budowania sieci kontaktów i współpracy oraz inspirowanie do działań mających na celu zaspokojenie potrzeb i realizację aspiracji mieszkańców wsi.  Pakt na Rzecz Obszarów Wiejskich zakłada działania podejmowane przez kraje Wspólnoty do 2040 roku, które mają służyć rewitalizacji i wzmocnieniu pozycji obszarów wiejskich – poprzez poprawę łączności, wspieranie innowacji, zapewnienie włączenia społecznego, a także stworzenie bardziej zrównoważonego i sprawiedliwego modelu planowania rozwoju obszarów wiejskich i miejskich. Priorytetowe mają być inwestycje w transformację ekologiczną i cyfrową. 

Odpowiedzią na kryzys demograficzny wsi jest również dokument przedstawiony we wrześniu br. „Wspólna perspektywa rolnictwa i żywności w Europie”, który zawiera rekomendacje dotyczące zapobiegania wyludnianiu wsi, takie jak wsparcie młodych rolników czy tych, którzy są w trudnej sytuacji finansowej. 

– Polska wieś, mimo wyzwań, przed którymi stoi, w tym tych demograficznych, ma ogromny potencjał. Kluczowe jest jednak wdrożenie polityk, które pozwolą go w pełni wykorzystać. Obecnie realizowane są projekty wspierające konkretny zakres, np. cyfryzację terenów wiejskich, czy rozwój przedsiębiorczości. Konieczne jest jednak szerokie spojrzenie i działania, które zintegrują różne programy realizowane przez różne podmioty. Czy współpraca samorządów, organizacji pozarządowych i instytucji państwowych przyniesie oczekiwane efekty? Czas pokaże, ale jedno jest pewne – przyszłość polskiej wsi zależy od działań podejmowanych już dziś – kwituje swoją wypowiedź Podhajski.

Tematy poruszane w niniejszym raporcie oraz szereg innych kluczowych kwestii dotyczących problemów i wyzwań sektora rolno-spożywczego będą szeroko omawiane podczas Europejskiego Forum Rolniczego. W ramach licznych paneli dyskusyjnych i debat, w których udział wezmą przedstawiciele branży, biznesu oraz polityki, uczestnicy będą mieli okazję wymienić się doświadczeniami i pomysłami na przyszłość rolnictwa w Polsce i Europie.

Europejskie Forum Rolnicze to doskonała okazja do pogłębienia wiedzy na temat najnowszych trendów, wyzwań oraz innowacyjnych rozwiązań, które będą kształtować przyszłość rolnictwa i obszarów wiejskich. Serdecznie zapraszamy do udziału w tym wyjątkowym wydarzeniu, które stanowi unikalną platformę wymiany idei i doświadczeń oraz umożliwia nawiązywanie cennych relacji biznesowych. To również szansa, aby wspólnie z liderami branży i decydentami podjąć rozmowy na temat rozwiązań, które będą wspierać dalszy rozwój sektora rolniczego.

VII edycja Europejskiego Forum Rolniczego odbędzie się w dniach 26-27 marca 2025 roku w G2A Arena w Jasionce k. Rzeszowa. Więcej informacji o wydarzeniu oraz szczegóły dotyczące rejestracji dostępne są na stronie: www.forum-jasionka.pl.