Dla wielu synonimem akcyzy są nadal znaki naklejane na butelki, kojarzone z winem czy wódką, czyli tak zwane banderole. Ich obecność na butelkach czy paczkach papierosów mocno nie przystaje do XXI wieku i powszechnej elektronizacji w wielu dziedzinach codziennego funkcjonowania.

Bankowość jest przykładem obszaru, który w znacznym stopniu przeszedł szybkim krokiem w formę elektroniczną, mimo tego, że dotyczy rzeczy tak powszechnej i elementarnej (ale zarazem wymagającej różnych zabezpieczeń) jak pieniądze. Gdy banki i akcyza są ściśle związane z pieniędzmi, to różniło je jednak podejście do stosowania nowoczesnych rozwiązań, na które pozwalała technologia. Teraz jednak okazuje się, że banderole mogą być jednym z ostatnich analogowych elementów całego systemu związanego z podatkiem akcyzowym – ustawodawca postanowił bowiem w dość szybkim tempie przenieść akcyzę w cyfrowy świat.

Zaczęło się 10 lat temu
Wszystko miało swój początek 1 stycznia 2011 roku, gdy zgodnie z przepisami ustawy z dnia 22 lipca 2010 r. o zmianie ustawy o podatku akcyzowym wprowadzony został elektroniczny system służący do obsługi przemieszczania wyrobów akcyzowych z zastosowaniem procedury zawieszenia poboru akcyzy i elektroniczny administracyjny dokument, na podstawie którego przemieszcza się wyroby akcyzowe z zastosowaniem procedury (e-AD). Tak sam system, jak i e-AD funkcjonują do dzisiaj, dzięki czemu obrót wyrobami akcyzowymi z zapłaconą akcyzą między składami podatkowymi na terenie Unii Europejskiej jest procedurą uproszczoną i odbywającą się w sposób elektroniczny.

Warto tutaj zauważyć, że zmiany sprzed 10 lat zostały niejako wymuszone przez samą obecność Polski w Unii Europejskiej. Akcyza bowiem jako podatek jest harmonizowana na gruncie unijnym, co wymusza pewnie zbliżenie ustawodawstw wszystkich państw członkowskich. Ową zmianą utworzono System Przemieszczania oraz Nadzoru Wyrobów Akcyzowych – EMCS PL (Excise Movement and Control System), obecnie wykorzystywany do przemieszczania wyrobów akcyzowych (w tym napojów alkoholowych) w procedurze zawieszenia poboru akcyzy. System jest używany tak w obrocie krajowym, jak i obrocie wewnątrzunijnym i jego stosowanie jest obowiązkowe od 2012 roku.

Wszechobecna forma pisemna
W międzyczasie producenci wyrobów akcyzowych musieli borykać się z analogową formą tak ewidencji związanych z produkcją, jak i deklaracji podatkowych i co za tym idzie wszechobecną formą pisemną wszelakiej dokumentacji. Wszelkie ewidencje akcyzowe (takie jak np. karty gotowania warki w przypadku produkcji piwa), deklaracje podatkowe były składane papierowo do właściwego urzędu pocztą lub osobiście na dzienniku podawczym. Od lat głosy z branży, zwłaszcza w przypadku mniejszych producentów, wskazywały, że formalności związane z ewidencjami i deklaracjami zajmowały coraz więcej czasu, co zmuszało np. do zatrudniania dodatkowej osoby zajmującej się jedynie formalnościami – a w przypadku małych producentów było to znaczne obciążenie budżetu. Ustawa o podatku akcyzowym co prawda przewidywała możliwość prowadzenia ewidencji w formach elektronicznych, ale nie było to rozwiązanie w jakikolwiek sposób premiowane i co najważniejsze – nieobowiązkowe. Dodatkowo było obarczone kosztem w postaci zakupu odpowiedniego programu komputerowego do obsługi ewidencji. Nic dziwnego, że elektroniczna forma prowadzenia dokumentacji nie była zbyt popularna.

Przyśpieszenie elektronizacji podatku akcyzowego
Dopiero przełom 2020 i 2021 roku przyniósł przyśpieszenie w materii elektronizacji podatku akcyzowego. Wraz z początkiem lutego 2021 roku wprowadzono ogólnopolski Centralny Rejestr Podmiotów Akcyzowych, do którego rejestracja następowała w formie elektronicznej poprzez dedykowany portal. Jest to centralny rejestr, gdzie zarejestrowane są wszystkie podmioty działające w tych dziedzinach gospodarki, które wiążą się z wyrobami akcyzowymi. Od 1 lutego 2021 roku nowe podmioty rejestrujące się do akcyzy są zobowiązane dokonywać rejestracji nie w formie papierowej (na formularzu AKC-R), jak to było dotychczas, ale przez portal internetowy stworzony na potrzeby CRPA. Podatnicy podatku akcyzowego, którzy dokonywali już zgłoszeń przed laty, zostali z kolei zobligowani do migracji swoich zgłoszeń do systemu do końca czerwca 2021 roku. Tą samą ustawą (z dnia 10 grudnia 2020 roku) wprowadzono elektroniczny obrót niektórymi wyrobami akcyzowymi poza procedurą zawieszenia poboru akcyzy – z ograniczeniem jednak póki co do obrotu krajowego.

Ustawą wprowadzono odpowiednik e-AD, a mianowicie e-DD (elektroniczny dokument dostawy), który co prawda był wcześniej przewidziany w ustawie, ale nadal można było używać formy papierowej z uwagi na niekompatybilność systemu. Choć obowiązkowe stosowanie e-DD nastąpi dopiero z początkiem 2022 roku i nowelizacja skierowana została do obrotu wyłącznie wyrobami energetycznymi, warto jednak odnotować tę zmianę, gdyż jest jednym z elementów elektronizacji w zakresie podatku akcyzowego. W ślad za tymi zmianami na początku czerwca 2021 roku zmieniono także Rozporządzenie Ministra Finansów, Funduszy i Polityki Regionalnej w sprawie ewidencji i innych dokumentacji dotyczących wyrobów akcyzowych i znaków akcyzy. Rozporządzenie odeszło od wskazywania wzorów urzędowych ewidencji na rzecz wskazania elementów niezbędnych oraz wskazania formy elektronicznej jako preferowanej. Od tego momentu ewidencjonowanie wyrobów akcyzowych tak w składach podatkowych, jak i poza nimi powinno być dokumentowane w formie elektronicznej.

Ekspresowe zmiany
To było jedynie preludium do szeregu zmian w akcyzie, które za swój wspólny mianownik miały jedną rzecz – elektronizację i wprowadzenie akcyzy w XXI wiek. Już teraz obowiązują zmiany, które wprowadzają obowiązkową formę elektroniczną dla deklaracji z zakresu podatku akcyzowego oraz dla ewidencji akcyzowych, co wcześniej było jedynie uprawnieniem. Zmiany wprowadzono ekspresowo zostawiając tylko jednomiesięczne vacatio legis, co spotkało się z negatywnym odbiorem, bo jeden miesiąc to krótki czas na nabycie odpowiedniego sprzętu oprogramowania czy przeszkolenie pracowników. Składanie deklaracji podatkowych przez portal PUESC (Platforma Usług Elektronicznych Służby Celnej), który służy także do rejestracji do podatku akcyzowego, wymaga od podatników posiadania odpowiedniego oprogramowania, a także przedłożenia stosownych pełnomocnictw dla pracowników, by deklaracje były składane skutecznie. Negatywnie należy ocenić wprowadzenie tak istotnych zmian w tak krótkim czasie.
Nie jest to jednak koniec ciągu prac legislacyjnych mających na celu zmiany w podatku akcyzowym. Kolejne zmiany są na etapie prac rządowych i mają na celu dalszą elektronizację systemu obrotu wyrobami akcyzowymi przez utworzenie systemu e-SAD. Ma on na celu stworzyć środowisko do prowadzenia dokumentacji oraz monitorowania obrotu wyrobami akcyzowymi, od których akcyzę już zapłacono, czyli poza procedurą zawieszenia poboru akcyzy. Do tej pory przemieszczenia w ramach dostawy wewnątrzwspólnotowej (lub nabycia) wyrobów akcyzowych, znajdujących się poza procedurą zawieszenia poboru akcyzy, odbywało się na podstawie uproszczonego dokumentu towarzyszącego (UDT), którego formę i wymogi określała ustawa o podatku akcyzowym. Projektowane zmiany doprowadzić mają do tego, że wyroby te mają być przemieszczane za pomocą systemu komputerowego EMCS, na podstawie uproszczonego dokumentu administracyjnego (e-SAD). To, co na początku roku wprowadzono dla obrotu krajowego, teraz ma być rozszerzone na kraje UE. Jest to z pewnością dobra wiadomość dla podmiotów sprzedających wyroby akcyzowe do państw unijnych. Teraz cała procedura przemieszczania np. piwa czy wina będzie odbywała przez system teleinformatyczny – identycznie jak w przypadku przemieszczenia wyrobów w ramach procedury zawieszenia poboru akcyzy.

***

Po latach stagnacji zmiany legislacyjne nabrały tempa. Kierunek należy uznać za słuszny, choć wątpliwości można mieć co do tempa wprowadzanych zmian. Przestawienie na elektroniczną formę rozliczania akcyzy wymaga nakładów, które mogą być trudne dla branży, kiedy wiele podmiotów dopiero odbija się od dna wywołanego pandemią. Obok potrzebnej elektronizacji niestety nie są procedowane żadne zmiany, które miałyby w jakikolwiek sposób ułatwić i odformalizować akcyzę np. poprzez ograniczenie ilości wymaganej dokumentacji produkcyjnej czy składanych deklaracji podatkowych, nie mówiąc już o banderolach, które są problematyczne – szczególnie dla małych producentów. Bez tego prowadzona reforma jest jedynie ewolucją, a nie rewolucją. Nie jest także trudno zauważyć, że wprowadzane zmiany w głównej mierze wspierają organy skarbowe, które dzięki temu mają swobodę kontroli nad podatnikami, jakiej nie mieli przy papierowej formie deklaracji, ewidencji czy systemów przemieszczania wyrobów akcyzowych. Trudno tutaj jednak przesądzić, że podatnicy cokolwiek na zmianach zyskają – bo nadal muszą prowadzić te same ewidencje i wypełniać deklaracje – zmiana dotyczy jedynie ich formy. Jest to kolejny krok ułatwiający kontrolę nad podatnikami – identycznie jak stało się po wprowadzeniu elektronicznych kas fiskalnych czy plików JPK, co jednak nie przynosi rewolucyjnych zmian dla samych podatników. Szkoda, że skądinąd słusznej idei elektronizacji nie wykorzystano do odformalizowania akcyzy do rozsądnego poziomu.